پرداخت‌بانک چیست و چه کارهایی می‌تواند انجام دهد؟
محسن زادمهر؛ مدیرعامل مانیکس / پرداخت‌بانک یا Payment Bank نوعی از فین‌تک(FinTech)های صنعت بانکداری است که بسیار شبیه به بانکداری سنتی است ولی عملیات یک پرداخت‌بانک در محدوده کوچک‌تر و فاقد ریسک اعتباری (Credit Risk) صورت می‌پذیرد. پرداخت‌بانک اولین بار توسط بانک مرکزی هند (Reserve Bank of India) معرفی شد. پرداخت‌بانک‌ها می‌توانند از هر کاربر یک سپرده محدود را که در حال حاضر در حدود ۱۰۰ هزار روپیه و یا ۵.۵ میلیون تومان است، دریافت نمایند. این میزان سپرده ممکن است در آینده توسط قانون‌گذار افزایش پیدا کند.
پرداخت‌بانک‌ها چه‌کارهایی را می‌توانند انجام دهند و چه‌کارهایی را نمی‌توانند انجام دهند؟
پرداخت‌بانک‌ها درواقع بخشی از فعالیت‌های بانک‌ها و شرکت‌های پرداخت (PSP) ها را انجام می‌دهند ولی قادر به ارائه وام (Loan) و یا کارت اعتباری (Credit Card) نیستند. همچنین سقف پرداخت‌ها در پرداخت‌بانک‌ها کمتر ازpspها است. پرداخت‌بانک‌ها بیشتر پرداخت‌های با مبلغ کم و تعداد زیاد و همچنین پرداخت‌های از نوع Direct Debit را پشتیبانی می‌کنند. هسته اصلی پرداخت‌بانک‌ها کیف پول‌های موبایلی (Digital Wallet) است.
حساب‌های ایجاد شده در پرداخت‌بانک‌ها می‌تواند از نوع جاری (Current Account) و یا پس‌انداز (Saving Account) باشد. پرداخت‌بانک‌ها همچنین می‌توانند دستگاه خودپرداز (ATM)، کارت‌های نقدی (Debit Card)، اینترنت بانک (Internet Bank) و یا موبایل بانک (Mobile Bank) داشته باشند و عملیات انتقال وجه (Money Transferring)، پرداخت موبایلی (Mobile Payment) و خرید از طریق موبایل را انجام دهند. برای درک بهتر عملیات بانک‌ها، شرکت‌های واسط پرداخت و پرداخت‌بانک‌ها به جدول زیر دقت کنید:
لیست خدمات پرداخت‌بانک‌ها
• سپرده گیری تا سقف ۵.۵ میلیون تومان
• انتقال وجه
• پرداخت موبایلی
• انتقال وجه به بانک‌های دیگر
• نصب دستگاه ATM
• صدور کارت‌های نقدی
• خدمات اینترنت بانک و موبایل بانک
• سرویس کیف پول الکترونیکی و کیف پول دیجیتال
• بانکداری الکترونیک و موبایلی
• ارائه خدمات الکترونیک مانند پرداخت قبوض، شارژ، خلافی، بیمه، صندوق‌های سرمایه‌گذاری و …
پرداخت‌بانک‌ها نسبت به یک کیف پول دیجیتال خدمات بسیار بیشتری ارائه می‌دهند اما قادر به ارائه نرخ بهره‌ای همانند بانک‌های سنتی نیستند. در حال حاضر، پرداخت‌بانک AirTel سود ماهیانه ۷.۲۵٪ ارائه می‌دهد، پرداخت‌بانک India Post سود ۵.۵٪ و پرداخت‌بانک PayTM سود ۴٪ سالیانه را ارائه می‌دهند.
لزوم وجود پرداخت‌بانک‌ها چیست؟
هدف اصلی از ایجاد پرداخت‌بانک‌ها گسترش خدمات بانکی و پرداختی برای افراد و کسب‌وکارهای کوچک (SME) بوده است. پرداخت‌بانک‌ها فین‌تک‌های بزرگی بودند که نه در دل بانک‌ها قرار می‌گرفتند و نه در دل شرکت‌های پرداخت. لازمه فعالیت این کسب‌وکارها ارائه بهتر خدمات پرداخت به کمک سپرده گیری و کیف پول بوده است. این فین‌تک‌ها به کمک تکنولوژی قادر به ارائه بسیاری از خدمات بانکی و پرداختی در مناطق محروم بودند ولی به دلیل نداشتن مجوزهای لازم دچار مشکل شده بودند. با گسترش موبایل و اثبات قدرت پرداخت‌بانک‌ها در سرویس‌دهی به مناطقی که بانک‌ها هرگز قادر به تأسیس شعبه در آنجا نبودند بانک مرکزی هندوستان برای اولین بار تصمیم گرفت به کمک این فین‌تک‌های عظیم ضعف شبکه بانکی خود را پوشش دهد و خدمات بانکی را در دورافتاده‌ترین شهرها و روستاهای خود ارائه دهد.
سپرده گیری و کیف پول؟ ممنوعیت یا مدیریت؟
در بسیاری از کشورها فقط بانک‌ها، بیمه‌ها و اپراتورها هستند که حق سپرده گیری دارند و سایر کسب‌وکارها از سپرده گیری منع شده‌اند مگر در مواردی مانند کیف پول‌های Close Loop. در سال‌های ۲۰۱۴ و ۲۰۱۵ بانک مرکزی هندوستان رویکرد جدیدی را در پیش گرفت و مسیر جدیدی را در مقابل فین‌تک‌های دنیا قرار داد، بانک مرکزی هند سپرده گیری و ارائه خدمات کیف پول و پرداخت را با اعمال محدودیت‌هایی بر روی میزان سپرده گیری در اختیار پرداخت‌بانک‌ها قرار داد و از این طریق ریسک این کسب‌وکارها را کاهش داد. این رویکرد به رشد و تقویت کسب‌وکارهای بسیار بزرگی مانند PayTM و AirTel منجر شد. در سال ۲۰۱۶ بانک مرکزی هندوستان اسکناس‌های ۵۰۰ روپیه‌ای و ۱۰۰۰ روپیه‌ای را از گردش خارج کرد و این کار سبب رشد بیش از حد پرداخت‌بانک‌ها شد تا آنجا که PayTM به‌تنهایی هم‌اکنون بیش از ۲۸۰ میلیون کاربر در سرتاسر هند دارد و سالیانه بیش از ۲۵۰۰ میلیون تراکنش را پردازش می‌کند.
تاریخچه و قوانین پرداخت‌بانک در کشور هندوستان
کمپانی AirTel اولین کمپانی هندی بود که موفق به دریافت مجوز Payment-Bank شد و پس‌ازآن شرکت معروف PayTm مجوز پرداخت‌بانک خود را دریافت کرد.
حداقل سرمایه مورد نیاز برای تأسیس یک پرداخت‌بانک در هندوستان در حدود ۵۵ میلیارد تومان است. برای ۵ سال اول سهم پدیدآورندگان و سرمایه‌گذاران اولیه شرکت باید حداقل ۴۰ درصد باشد. قوانین سهامداری شرکای خارجی در پرداخت‌بانک‌ها همانند قوانین سهامداری آنها در بانک‌های خصوصی است. قوانین رأی‌دهی این بانک‌ها مطابق قوانین تنظیم مقررات بانکی سال ۱۹۴۹ هندوستان است. حق رأی هر سهامدار به ۱۰ درصد محدود شده است که می‌تواند توسط بانک مرکزی تا ۲۶ درصد افزایش یابد.
اکثریت هیئت‌مدیره باید شامل مدیران مستقل باشد که بر اساس دستورالعمل‌های بانک مرکزی تعیین می‌شوند.
پرداخت‌بانک‌ها باید از ابتدا مبتنی بر شبکه و اینترنت باشند. پرداخت‌بانک‌ها می‌توانند قبوض خدماتی را دریافت نمایند، خدمات الکترونیک به مشتریان خود ارائه دهند و روش‌های مختلف پرداخت از جمله انتقال وجه فردبه‌فرد، Direct Debit و … را انجام دهند اما نمی‌توانند به مشتریان خود وام ارائه نمایند. حداقل ۲۵ درصد از فعالیت پرداخت‌بانک‌ها باید در مناطق روستایی که فاقد شبکه بانکی مناسب است انجام شود.
پرداخت‌بانک‌ها موظف هستند در نام خود از «پرداخت‌بانک» استفاده نمایند تا آنها را از انواع دیگر بانک مجزا نماید.
در حال حاضر ۱۱ مجوز پرداخت‌بانک در کشور هندوستان صادر شده است.
چرا به پرداخت‌بانک‌ها در ایران نیاز است؟
در ایران اما به دلیل عدم شفافیت مواضع بانک مرکزی در توسعه کیف پول موبایلی و پرداخت‌بانک‌ها، فین‌تک‌های پرداختی و بانکی بسیار دست به عصا و آرام حرکت می‌کنند و سرمایه‌گذاران از سرمایه‌گذاری بزرگ در این حوزه اکراه دارند. مواضع بانک مرکزی در خصوص عدم سپرده گیری و ارائه کیف پول‌های باز (Open Loop) و عدم ارائه مجوزهای مورد نیاز به فین‌تک‌های پرداختی سبب شده است تا نوآوری‌های بانکی فقط در چارچوب قوانین گذشته بانک مرکزی صورت بگیرد. معضل مؤسسات مالی و اعتباری فاقد مجوز نیز سبب شد تا بانک مرکزی در ارائه مجوزهای جدید و باز کردن فضا برای کسب‌وکارهای نوپا و جدید کمی محتاط‌تر عمل کند.
به‌تازگی با رویکرد جدید بانک مرکزی و ارائه مستندات مربوط به فین‌تک‌های پرداختی از جمله پرداخت یار، پرداخت‌بان و … اعلام حمایت بانک مرکزی از حضور و فعالیت فین‌تک‌ها امیدها برای توسعه این کسب‌وکارها با حضور معاونت جدید فناوری‌های نوین بانک مرکزی بسیار تقویت شده است. بانک مرکزی حتی در مقابل ارزهای رمزنگاری‌شده نیز مواضع محتاط اما روبه‌جلویی را در پیش گرفت که امیدها را برای اجازه فعالیت فین‌تک‌های این حوزه بسیار بیشتر کرده است.
پرداخت‌بانک‌ها گونه‌ای از فین‌تک‌های پرداختی – بانکی هستند که می‌توانند شبکه بانکی را در ارائه سرویس بهتر به کاربران یاری دهند. هزینه‌های هنگفت شبکه بانکی فشار بسیاری را به بانک‌ها وارد نموده است و این امر سبب شده است تا بانک‌ها الویت سرویس‌دهی خود را بر اساس منابع موجود خود تنظیم کنند و از فعالیت در برخی حوزه‌ها طفره روند. این امر فضا را برای کسب‌وکارهای نوپا فراهم کرده است تا در چارچوب‌های مشخص شده بانک مرکزی و با کاهش ریسک اعتباری، بتوانند به کمک شبکه بانکی و پرداختی کشور بیایند و سرویس‌های مطلوب‌تر و ارزان‌تری را در اختیار جامعه قرار دهند.
